زاهد گیلانیزاهد گیلانی، تاج‌الدین ابراهیم‌بن روشن‌بن امیر شیخ‌بندار سنگانی، عارف قرن هفتم در گیلان، و مرشد شیخ صفی‌الدین اردبیلی است. فهرست مندرجات۲ - خانواده‌ی زاهد گیلانی ۳ - مراد زاهد گیلانی ۴ - نسب زاهد گیلانی ۵ - مقام زاهد گیلانی ۶ - اذکار طریقت جلوتیه ۷ - مذهب شیخ زاهد ۸ - شیخ زاهد و حاکمان ۹ - تأثیر شیخ زاهد در صفویه ۱۰ - معیشت شیخ زاهد ۱۱ - روش شیخ زاهد ۱۲ - جانشین شیخ زاهد ۱۳ - انتقال جسد شیخ ۱۴ - اعقاب شیخ زاهد ۱۵ - فهرست منابع ۱۶ - پانویس ۱۷ - منبع ۱ - موطن زاهد گیلانیاحتمالا موطن اجداد او سنجان/ سنگان، یکی از روستاهای خواف خراسان ، بود و از آنجا به گیلان مهاجرت کردند. [۱]
محمدعلی گیلک، شیخ زاهد گیلانی، ص ۳۳، بی‌جا ۱۳۴۱.
۲ - خانواده‌ی زاهد گیلانیخانوادهی او از دهخدایان سرشناس گیلان بودند که به کشاورزی اشتغال داشتند. زاهد گیلانی در ۶۱۵ در ساورد/ سیاورود گیلان‌زاده شد. [۲]
ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۵ـ۱۸۶، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳.
[۳]
محمدعلی گیلک، شیخ زاهد گیلانی، ص ۳۳، ۸۸، بی‌جا ۱۳۴۱.
۳ - مراد زاهد گیلانیبراساس برخی منابع زاهد گیلانی مرید سیدجمال‌الدین تبریزی بود. [۴]
ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص۱۸۰، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳.
[۵]
نظمی‌افندی، ص ۸۲؛
احمدقمی در خلاصة التواریخ [۶]
احمدبن شرف‌الدین الحسین الحسینی القمی، خلاصة التواریخ، ص ۱۳، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹.
او را سیدجمال‌الدین گیلانی ثبت کرده است و وی نیز مرید شهاب‌الدین تبریزی (متوفی نیمه‌ی اول قرن هفتم) است.۴ - نسب زاهد گیلانیسلسله نسب زاهد گیلانی از طریق این دو با چند واسطه به ابونجیب سهروردی و از او به چندین واسطه به حسن بصری و سپس به حضرت علی علیه‌السلام می‌رسد. [۷]
ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۰ـ۱۸۱، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳.
[۸]
احمدبن شرف‌الدین الحسین الحسینی القمی،ص۱۳، خلاصة التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹.
۵ - مقام زاهد گیلانیگفته شده که شیخ زاهد، بدون واسطه، از شمس‌الدین محمد تبریزی (متوفی ۶۴۵ یا بعد از آن) خرقه گرفته است. [۹]
ابن‌رافع، تاریخ علماء بغداد المسمی منتخب‌المختار، ص ۱۴۷ـ۱۴۸، چاپ عباس العزاوی، بغداد ۱۳۵۷/۱۹۳۸.
[۱۰]
عبدالحسین زرین‌کوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، ص ۶۳، تهران، ۱۳۶۲.
نیز احتمال داده است که او در زمان خود قطب سلسله سهروردیه بوده است.همچنین سلسله‌ی خلوتیه نیز وی را از مشایخ بزرگ خود محسوب می‌دارند و اهمیت وی نزد آنان به اندازه‌ای است که شیخ زاهد را امام‌الخلوتیه نامیده‌اند. ۶ - اذکار طریقت جلوتیهابداع برخی از اذکار در طریقت جلوتیه که از شاخه‌های خلوتیه است به شیخ زاهد گیلانی نسبت داده می‌شود. [۱۱]
د. اسلام، ذیل «جلوتیه».
۷ - مذهب شیخ زاهددربارهی مذهب شیخ زاهد گزارش روشنی در دست نیست. برخی نویسندگان، [۱۲]
رئوف موسوی، اردبیل در عصر صفویه،ص ۳۵، اردبیل ۱۳۷۹.
[۱۳]
علی‌اصغر رحیم‌زاده صفوی، شرح جنگها و تاریخ زندگانی شاه اسمعیل صفوی، ص ۱۹، به اهتمام یوسف پورصفوی، تهران ۱۳۴۱.
ظاهرآ به قصد توجیه تشیع شیخ صفی‌الدین اردبیلی، کوشیده‌اند که شیخ زاهد را شیعه جعفری جلوه دهند و حتی نوشته‌اند که صفی‌الدین به دستور وی مأمور شد تا در اردبیل براساس مذهب شیعه دوازده امامی به ارشاد مردم و ترویج تصوف بپردازد.شیخ زاهد، بنابر وصیت استاد خود، سید جمال‌الدین تبریزی، پس از مرگ او بیست سال به تزکیه نفس پرداخت و از دستگیری طالبان خودداری کرد. [۱۴]
ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۸، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳.
با این حال، نام کسان بسیاری در زمره‌ی مریدان و جانشینان او ذکر شده است. [۱۵]
عالم آرای شاه اسماعیل،ص ۸، چاپ اصغر منتظر صاحب، تهران ۱۳۴۹.
۸ - شیخ زاهد و حاکمانحکایتهای متعددی درباره‌ی ارادت امرا و سلاطین معاصرش به او در دست است، از جمله اینکه غازان‌خان مغول(حک: ۶۹۴ـ۷۰۳)، با دیدن کراماتی از شیخ زاهد، به وی ارادت پیدا کرد. [۱۶]
ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا،ص ۱۵۰، ۲۰۷ـ۲۱۰، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳.
۹ - تأثیر شیخ زاهد در صفویهشیخ زاهد گیلانی با پرورش معنوی صفی‌الدین و انتخاب او به جانشینی خود، نقش مهمی در ساختار فکری و عقیدتی خاندان صفوی داشت، به طوری که بیشتر شاهان صفوی به او اظهار ارادت می‌کردند. [۱۷]
حسین پیرزاده زاهدی، سلسلةالنسب صفویه،ص ۱۰۴ـ۱۰۵، ۱۰۸، چاپ حسین کاظم‌زاده، برلین ۱۳۴۶.
[۱۸]
اسکندر منشی، ج ۲، ص ۷۹۰.
۱۰ - معیشت شیخ زاهداو به کرامات بی‌اعتنا بود و کار کردن را مقدمه‌ی سیر الی‌اللّه می‌دانست و از این‌رو، برای تأمین معاش به کشاورزی می‌پرداخت و دیگران را هم به کار کردن تشویق می‌کرد. [۱۹]
ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۹،۱۹۳، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳.
۱۱ - روش شیخ زاهدشیخ زاهد گیلانی همچون مرشد خود سماع می‌کرد و در عین حال به رعایت قوانین شرع اهتمام می‌ورزید و مریدانش را به جمع میان شریعت و حقیقت دعوت می‌کرد. [۲۰]
ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۱۸۷، ۸۸۲، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳.
می‌گویند او در محلی به نام اصفهبد در گیلان در ساحل دریای خزر، خانقاهی بنا کرد. [۲۱]
ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا،ص ۱۰۶، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳.
[۲۲]
حسین پیرزاده زاهدی، سلسلةالنسب صفویه،ص ۲۰، چاپ حسین کاظم‌زاده، برلین ۱۳۴۶.
۱۲ - جانشین شیخ زاهدشیخ زاهد در سال ۷۰۰ صفی‌الدین را به جانشینی خود منصوب کرد و در همان سال در سیاورود درگذشت. [۲۳]
ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، ص ۲۴۹، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳.
[۲۴]
د.اسلام، ذیل «صفی‌الدین اردبیلی».
صفی‌الدین در آنجا مقبره‌ای برای او بنا کرد. [۲۵]
خواندمیر، ج ۴، ص ۴۱۷.
۱۳ - انتقال جسد شیخگفتهاند که، در سال ۸۹۲ سلطان حیدر، نواده‌ی شیخ صفی‌الدین، در پی خوابی که دیده بود، جسد شیخ زاهد را از سیاورود به شیخانه بَر (مکانی در کنار جاده‌ی لاهیجان به لنگرود) منتقل کرد و بقعه‌ی باشکوهی در آنجا ساخت، [۲۶]
حسن روملو، احسن‌التواریخ، ص ۶۱۴ـ۶۱۵، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۴۹.
[۲۷]
ه. ل. رابینو، ولایات دارالمرز ایران،؛، ص ۳۶۴ـ۳۶۵، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، رشت ۱۳۵۷.
[۲۸]
سیدآقاعون اللهی،" آرامگاه شیخ زاهد گیلانی در کجاست؟"، مجله گیله‌وا، سال دوم شماره ۷، ص ۸ـ۱۰، ویژه تالش، فروردین ۱۳۷۳.
همچنین درباره‌ی آرامگاه شیخ زاهد اقوال دیگری نقل کرده‌اند. [۲۹]
احمد موسوی، "مدفن شیخ زاهد گیلانی کجاست؟"، هنر و مردم سال ۱۳ شماره ۱۴۵،ص ۸۴ـ۸۶، آبان سال ۱۳۵۳.
۱۴ - اعقاب شیخ زاهددر میان اعقاب شیخ زاهد، نام اشخاص بزرگی دیده می‌شود، از جمله: - عبداللّه زاهدی (از علمای قرن یازدهم)؛ - سه فرزند عبداللّه زاهدی (عطاءاللّه و ابوطالب و ابراهیم)، هر سه از عالمان قرن دوازدهم؛ - نوه‌ی زاهدی، حزین رابینو (شاعر معروف قرن دوازدهم)؛ - و شیخ حسین پیرزاده‌ی زاهدی مؤلف سلسلة النسب صفویه. [۳۰]
محمدعلی‌بن ابی‌طالب حزین لاهیجی،تاریخ احوال بتذکرة حال مولانا شیخ محمدعلی حزین، ص ۵، ۸، لندن ۱۲۱۰ق/۱۸۳۱.
[۳۱]
حسین پیرزاده زاهدی، سلسلةالنسب صفویه، ص ۳، مقدمه ایرانشهر، چاپ حسین کاظم‌زاده، برلین ۱۳۴۶.
[۳۲]
طهرانی، ج ۴، ص ۴۹۰.
۱۵ - فهرست منابع(۱) آقابزرگ طهرانی. (۲) ابن‌بزاز اردبیلی، صفوةالصفا، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تبریز ۱۳۷۳. (۳) ابن‌رافع، تاریخ علماء بغداد المسمی منتخب‌المختار، چاپ عباس العزاوی، بغداد ۱۳۵۷/۱۹۳۸. (۴) اسکندر منشی. (۵) حسین پیرزاده زاهدی، سلسلةالنسب صفویه، چاپ حسین کاظم‌زاده، برلین ۱۳۴۶. (۶) محمدعلی‌بن ابی‌طالب حزین لاهیجی، تاریخ احوال بتذکرة حال مولانا شیخ محمدعلی حزین، لندن ۱۲۱۰ق/۱۸۳۱. (۷) خواندمیر. (۸) ه ل رابینو، ولایات دارالمرز ایران، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، رشت ۱۳۵۷ـ. (۹) علی‌اصغر رحیم‌زاده صفوی، شرح جنگها و تاریخ زندگانی شاه اسمعیل صفوی، به اهتمام یوسف پورصفوی، تهران ۱۳۴۱. (۱۰) حسن روملو، احسن‌التواریخ، چاپ عبدالحسین نوایی، تهران ۱۳۴۹. (۱۱) عبدالحسین زرین‌کوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران، ۱۳۶۲. (۱۲) عالم آرای شاه اسماعیل، چاپ اصغر منتظر صاحب، تهران ۱۳۴۹. (۱۳) سیدآقاعون اللهی، " آرامگاه شیخ زاهد گیلانی در کجاست؟"، مجله گیله‌وا، سال دوم شماره ۷ ویژه تالش، فروردین ۱۳۷۳. (۱۴) احمدبن شرف‌الدین الحسین الحسینی القمی، خلاصه‌التواریخ، چاپ احسان اشراقی، تهران ۱۳۵۹. (۱۵) محمدعلی گیک، شیخ زاهد گیلانی، بی‌جا ۱۳۴۱. (۱۶) احمد موسوی، "مدفن شیخ زاهد گیلانی کجاست؟"، هنر و مردم سال ۱۳ شماره ۱۴۵، آبان سال ۱۳۵۳. (۱۷) رئوف موسوی، اردبیل در عصر صفویه، اردبیل ۱۳۷۹. ۱۶ - پانویس
۱۷ - منبعدانشنامه جهان اسلام، عنوان مقاله:زاهد گیلانی، شماره ۶۰۰۱. |